Over zwart – op black Friday ;)

Vroeger hadden we dat niet, dat black Friday en ik heb eigenlijk nog steeds geen idee waar we die koopgoot-dag aan verdient hebben (wel vanmorgen een 60% afgeprijsd abonnement op Km genomen). Maar het is een mooie gelegenheid om het te hebben over de kleur (of geen kleur) zwart.

Het eerste wat ik over zwart leerde was: ‘gebruik nooit zwart.’ Zwart slaat dood op je schilderij en maakt je kleuren vies. En ‘In de natuur komt ook geen zwart voor,’ een uitspraak die aan Renoir wordt toegeschreven, maar die collega-schilders ook graag verkondigen. En ik gebruik dan ook nauwelijks zwart. Ik probeer zelf zo donker mogelijker kleuren te mengen. Deze gemengde kleur past vaak beter bij je andere kleuren.

Het grappige is dat we met houtskool en inkt allemaal de natuur zonder problemen in het zwart weergeven. Waar zouden we zijn zonder de zwarte lijn? Daar kon ook Renior niet zonder. Houtskool geldt als een van de oudste tekenmaterialen die er bestaan. Het werd in de prehistorie al gebruikt bij grottekeningen. (als ik op houtskool googel krijg ik gelijk een black friday aanbieding).

koolsofnanobuisjes

Zwart weerkaatst totaal geen licht en is daarmee het tegenovergestelde van wit, dat alle golflengtes van licht even sterk geflecteerd. Het is trouwens praktisch niet mogelijk om verf in de kleur zwart te maken die ook echt totaal geen licht weerkaatst. Wat je dan krijgt is zo zwart dat je er geen diepte of structuur in ziet. Er is in 2014 in Groot-Brittannië een kleur zwart gemaakt (van koolstofnanobuisjes) dat 99,965% tegenhoudt (normaal zwart schijnt 99,7% te zijn). Ik stel me dat zo voor als in het donker lopen en dan geen verschil te zien tussen grond, of geen grond. Die verf (vantablack) wordt gebruitk voor het verbeteren van infrarood camera’s en het lichtdicht maken van telescopen.

In mijn verfassortiment geen Vantablack alleen Ivoorzwart en lampenzwart. Beide heb ik ooit aangeschaft toen we een Rembrandt moesten schilderen met behulp van het Zorn palet. Ik had eerst lampenzwart gekocht, maar dat bleek toen de verkeerde keus… Waar we nu zwart mijden, gebruikten schilders in de zeventiende eeuw juist veel zwart. Met zwart kun je zowel blauwige als groenige tinten maken, wat goed uit kwam omdat blauwe pigmenten zo duur waren.

Ivoorzwart werd in de zeventiende eeuw gemaakt door verkoold ivoor te vermalen en te vermengen met lijnolie. Nog steeds maken ze deze kleur zwart van beenderen, maar nooit meer echt van ivoor want dat is natuurlijk ondertussen verboden. Lampenzwart is ook een restproduct van verbranding, maar dan van olie (roet). Vroeger kon je dit vinden in de olielampjes die men in huis liet branden. Terwijl lampenzwart transparanter is dan ivoorzwart, blijkt het wel heftiger door te werken in je palet. Lampenzwart verandert de kleur waarmee je mengt sneller en is koeler dan ivoorzwart.

Modekleur

Hoe streng we tegenwoordig ook op zwart in het schilderen zijn, in de mode is het vaak de meest gewilde kleur. Als in de Renaissance schreef Baldassare Castiglione in zijn boek over het leven van een hoveling dat ‘zwart in kleding aantrekkelijker is dan elke andere kleur.’ In de mode komt zwart steeds terug. Gedistingeerd, classy, hip en happening: alleen zwart kan alles uitstralen. Het is niet voor niets dat de tentoonstelling over modeontwerper Cristóbal Balenciaga ‘meesterlijk zwart’ heet (nog t/m 5 maart in het Kunstmuseum in Den Haag. Ik ga in de kerstvakantie).  

Dat zwart juist in de tijd van Castiglione hip werd heeft een aantal redenen. Rond 1360 werd ontdekt hoe je stoffen echt zwart kon verven. Door het duidelijke verschil met vaalgrijs en smoezelig, kreeg het de uitstraling van luxe. De opklimmende rijke kooplieden mochten geen scharlakenrood dragen, een kleur die aan de adel was voorbehouden maar met zwart hadden wel een eigen manier om zich te onderscheiden. Uit inventarislijsten van grote huizen blijkt dat rond 1700 een derde van de kleding zwart was.

Toen Castiglione zijn boek schreef hield de pest veelvuldig huis in Europa. Door de vele doden ontstond er een verlangen naar soberheid, collectieve boetedoening en rouw. Zwarte kleding paste daarbij. Zwart heeft altijd een verbintenis gehad met de dood en rouw. Dat was lang voor Castiglione al al zo en dat is nu nog steeds zo. Goden verbonden met de onderwereld, waren ook verbonden met de kleur zwart.

Om toch positief te eindigen ook aandacht voor zwart als de kleur van een nieuw begin. In den beginne was er niets, was alles zwart, maar uit die duisternis creëerde God het licht. Uit de donkere nacht ontstaat de lichte dag. Zwart geeft ruimte voor iets nieuws. Zoals het bijvoorbeeld deed in het Zwarte vierkant van Malevich. Een schilderij dat wel gezien wordt als het eerste abstracte schilderij.

Black Friday heb ik ook nog even gegoogeld. Het is de vrijdag na Thanksgiving waarop veel Amerikanen vrij hebben en dan starten ze traditiegetrouw met de kerstinkopen. De term schijnt voor het eerst gebruikt te zijn in Philadelphia in de jaren zestig (andere site zegt vijftig) door de politie, die opmerkte hoeveel extra autoverkeer er in het centrum was op deze dag. Weten we dat ook weer 😉

Dit blog is geschreven aan de hand van het boek Het geheime leven van kleuren van Kassia St. Clair, Meulenhof 2020 en diverse internetsites