Een cross-over tussen mijn gitaar en het schilderen

Gitaarles is weer begonnen. Van mijn docent kreeg ik een aantal nieuwe liedjes, die ik erg leuk vind om te gaan spelen. De zes stukjes, gecomponeerd door de Belgische gitarist Norbert Leclercq (1944), hebben allemaal een kleur als titel. Dat maakt mij nieuwsgierig: op welke manier zou je een bepaalde kleur in geluid omzetten?

Mijn docent speelt het eerste stukje voor en ik moet raden welke kleur het is. Ik hoor een warme melodie, een driekwarts maat, het heeft iets vrolijks, maar niet te veel. Er is ook een kalme ondertoon aanwezig. Ik ga het beredeneren. Welke kleuren zou hij gekozen hebben om een stuk bij te componeren? Logisch lijkt me blauw, rood, geel, groen en dan – net als bij de kleuren van Caspers zwart, wit of goud?.

Ik voel iets blauws in de kalme ondertonen, het warme vertaal ik naar rood en dan een tikkeltje geel erbij? Voor ik tot een echte conclusie kom, krijg ik te horen dat het stuk ‘purper’ heet. Beter! Purper is zoveel complexer dan blauw of rood of geel. Er blijkt wel een stukje te zijn dat noir heet, maar de anderen zijn allemaal gemengde kleuren zoals turquoise en oranje en cyclaam.

Mijn docent vertelt dat er componisten zijn die bij bepaalde klanken bepaalde kleuren zien. Bij sommige mensen bestaat er namelijk zo’n sterke koppeling tussen de hersengebieden die de waarnemingen van bepaalde zintuigen verwerken, dat ze in elkaar overlopen. Dit heet synesthesie. Of Norbert Leclercq dat ook heeft, weet ik niet. Er is maar weinig over hem terug te vinden op het web.

Verbonden zintuigen

Synesthesie gaat verder dan mijn poging om te beredeneren welke kleur een stuk zou kunnen uitbeelden. Met associatie kun je een heel eind komen. Warme klanken met warme kleuren koppelen is ook wel een beetje een inkoppertje. Net als lage tonen met donkere kleuren of vrolijke muziek met geel. Maar voor iemand met synesthesie is het de normale manier van waarnemen. Die zien bij een klank gewoon altijd een kleur. Ongeveer één op de tweeduizend mensen heeft het. In de Nemo Kennisbank vond ik een duidelijke uitleg, dus als je wil weten hoe het precies werkt, kun je op deze link klikken.

Het schijnt dat synesthesie onder kunstenaars zeven keer zoveel voorkomt. Er zijn aanwijzingen dat Vincent van Gogh het had en van Vladimir Nabokov, de schrijver van Lolita, weten we het zeker. Robbert Dijkgraaf, Kanye West, Frank Zappa, Olivier Messiaen, Wassily Kandinsky, Nikolaj Rimski-Korsakov, Alexander Skrjabin, David Hockney, Hélène Grimaud, Pharrell Williams, Billie Eilish, Stromae en Duke Ellington staan als synesthesist op de wiki pagina. Veel meer mannen dan vrouwen en veel meer muzikanten dan schilders of schrijvers.

Ik vind het ook wel weer een beetje een fenomeen dat we graag met terugwerkende kracht aan een kunstenaars willen toeschrijven omdat het best romantisch en spiritueel overkomt. En terwijl ik hier het internet over afzoek, ben ik dan ook een beetje huiverig wat ik wel en wat ik niet zomaar kan overnemen.

Alexander Skrjabin

Mijn gitaarleraar gaf de Russische componist Alexander Skrjabin (1872-1915) als voorbeeld. En over hem en zijn synesthesie staat ook best veel op internet. Skrjabin speelde al vanaf zijn vijfde piano en werd gezien als een van de beste leerlingen uit zijn klas op het conservatorium. Hoewel hij door een conflict (geen idee waarover) het conservatorium verliet zonder componistendiploma, kon hij zijn hele leven genoeg geld verdienen met piano spelen en componeren. Ik ben zelf niet zo’n klassieke muziekkenner, maar ik lees dat hij één van de grote vernieuwers is van de klassieke muziek en wordt gerekend tot het Russisch symbolisme (wist niet dat je dat ook in de muziek hebt..)

Na een discussie met zijn vriend en mede componist Rimsky Korsakov over of een muziekstuk in D-groot nu geel of goudkleurig was, begon Skrjabin voor zichzelf meer te letten op de kleuren die hij waarnam bij bepaalde muziek. Hij zag spontaan kleuren bij C- (rood), D- (geel) en F-klein (blauw). Niet bij alle muziek riep kleur op: ‘oude’ muziek van Beethoven bijvoorbeeld, was volgens hem te intellectueel om kleuren bij te zien.  

Skrjabin heeft zelfs een muziekstuk gecomponeerd waarbij kleur actief een rol heeft. In het ‘vuurgedicht’ Prometheus dat hij in 1910 voltooide, bedacht hij een ‘lichtklavier’, dat op bepaalde momenten de zaal zou moeten onderdompelen in een bepaalde kleur. Hoe precies, dat wist Skrjabin niet, maar met de huidige techniek kun je daar natuurlijk wel wat op vinden. Ik vind dit echt fantastisch klinken. In combinatie met het verhaal van Prometheus en vuur spreekt het ernstig tot mijn verbeelding.

Het lichtspel heeft Skrjabin ‘gebaseerd op de harmonische en dynamische verschuivingen van de partituur, en had tot doel om het publiek te trakteren op een overrompelende, spirituele luisterervaring.’ Het stuk wordt niet vaak met licht erbij opgevoerd, maar ik heb op youtube wel een registratie gevonden. Eerlijk gezegd valt het me een beetje tegen. De kleuren zijn weinig subtiel heel primair, met veel blauw. Ik ben ondertussen heel benieuwd wat voor aanwijzingen Skrjabin heeft gegeven voor die ‘magische kleurenwaaier’.

Maar goed, Skrjabin dat is voor mij veel te ingewikkeld om te spelen. Ik houd me bij mijn kleurenkaart van Norbert Leclercq. Als ik straks verschillende kleuren onder de knie heb, kan ik er nog een quizje van maken. Dan laat ik jullie geluidsfragmenten horen en dan kun je raden welke kleur bij welk muziekje hoort.