Van Gogh in Auvers – Zijn laatste maanden

Vorige week zag ik in het Van Gogh Museum een tentoonstelling over de maanden uit het leven van Vincent van Gogh. Hij schilderde toen enkele van zijn bekendste meesterwerken, zoals Korenveld met kraaien, het portret van dokter Paul Gachet en De kerk van Auvers-sur-Oise. Veel sterren in de krant gecombineerd met lovende woorden van bekenden, zorgden ervoor dat ik erg nieuwsgierig was. En ik vond het zeer de moeite waard!

Vincent van Gogh woonde de laatste maanden van zijn leven in het Franse dorp Auvers-sur-Oise dat vlak bij Parijs ligt. Hij was vanuit Arles naar dit dorp verhuisd vol goede hoop dat hij zich in het Noorden wellicht beter zou gaan voelen. Onder de auspiciën van dokter Paul Gachet wilde hij proberen op een gezonde manier verder te kunnen groeien als kunstenaar. Vincent was niet de eerste kunstenaar in Auvers-sur-Oise: Camille Pisarro, Charles Daubigny en zelfs Cézanne gingen hem voor.

Vincent was gelijk erg gecharmeerd van de pittoreske huizen van het dorp, de scheve straatjes en de licht glooiende korenvelden. ‘Auvers is beslist erg mooi,’ schreef hij. Ook schilderde hij portretten van mensen in zijn omgeving en stortte hij zich op bloemen. Alle onderwerpen die hij onder handen nam, bevonden zich niet verder dan 500 meter van zijn kamers boven het café en het huis van dokter Gachet vandaan.

De tentoonstelling is grotendeels naar onderwerp ingericht, maar houdt ook lichtjes de chronologische volgorde aan. Eerst zie je Vincent het dorp verkennen, om dan via bloemen en portretten uit te komen bij de laatste landschappen die hij schilderde. Ik vond het wel jammer dat de data niet waren toegevoegd aan de titelbordjes. Nu hebben we zelf in de catalogus moeten checken wanneer hij wat schilderde. Terwijl die kennis voor mij wel wat toevoegde aan wat ik zag.

Grote productie

Hij was in die maanden zeer productief: in 70 dagen maakte hij maar liefst 74 schilderijen en meer dan 50 tekeningen. Een uitzonderlijk hoge productie, zelfs voor Van Gogh. Ik zie daar iets manisch in, een poging om grip te krijgen (of te houden), een manier om jezelf bezig én op het rechte pad te houden. Hij stond om vijf uur op en ging om negen uur naar bed en in de uren daartussen werkte hij.

Mijn eigen ervaring is dat je zolang je aan het tekenen bent, je nauwelijks nadenkt over andere dingen. Al je aandacht gaat zitten in het zetten van de juiste lijnen en het kiezen van de juiste kleuren. Dat zorgt er dan ook voor dat ik vaak na het tekenen (of schilderen) een opgeruimder gevoel in mijn hoofd heb. Daarmee kan het er dus voor zorgen dat je even niet aan je problemen denkt (in mijn geval wat moeten we vanavond eten in die van Vincent: ik hoop dat ik niet gek word). Dat Vincent zo hard werkte, voelt voor mij als een ultieme poging om zijn demonen af te zweren.

Iets hiervan vind ik ook terug in de begeleidende tekst bij zijn tekeningen en schetsen. ‘Het tekenen was waarschijnlijk voor een groot deel het invullen van de tijd, tussen het schilderen door, om zijn gedachten te verzetten of iets uit te proberen.’ Al in Saint-Rémy de Provence schrijft Vincent aan zijn broer dat werken het enige is dat hem nog enig perspectief geeft.

In het hoofd van Vincent

Langs de werken lopende valt op hoe bewegelijk de werken zijn. Niet qua onderwerp, maar qua stijl. Verfstreken en de kleuren lopen alle kanten op. Bomen zijn grote draaikolken van verfstreken, gras spat alle kanten op. Er is geen dak dat gewoon recht loopt: alle lijnen bollen en krommen als de ziekte. De kerk van Auvers – fantastisch schilderij als je er echt voor staat! – doet denken aan een opblaasbouwsel, zo vloeibaar lijken de lijnen.

Ik word draaierig en bijna misselijk als ik er te lang naar blijf kijken. Hoe moet het geweest zijn in het hoofd van Vincent, als dit de output is? Zoveel streepjes, lijnen en kleuren, nergens rust. Vincents enthousiasme en experimenteerdrift sloegen langzaam om, gevoelens van mislukking, eenzaamheid en melancholie namen steeds meer de overhand. In de laatste weken van zijn leven schilderde Vincent alleen nog maar landschappen, waarmee hij de ‘triestheid, extreme eenzaamheid’, die hij voelde wilde uitdrukken.

Als ik voor het Korenveld met kraaien sta, voel ik het in mijn maag. Ik wil wegkijken, maar blijf toch staren. Die vet aangezette streken, de kleuren die langzaam door elkaar vloeien. Het is alsof ik de kraaien hoor schreeuwen, ik voel me verdwaald, weet niet meer weer welke kant ik op moet. Alle drie de wegen lijken geen goed idee. Jo van Gogh – Bongers beschreef het werk als het werk ‘waarin men het dreigend onheil voelt naderen als de zwarte vogels, die in de storm over het korenveld jagen.’

Dan ik neem een stapje naar achteren. Wat zit hiervan nu echt in dit schilderij, in de overige schilderijen op deze tentoonstelling? Voel ik dit nu omdat ik het echt in het schilderij opmerk of is het omdat ik WEET wat de geschiedenis van Vincent van Gogh is? Voel je zelfmoord aankomen omdat het echt te voelen is of voel je het omdat je weet dat het gebeurd is?

Het is niet meer mogelijk om te ‘ont-weten’, om de kennis die je hebt echt uit te schakelen. Ik kan alleen maar naar deze werken kijken terwijl ik weet wat het verhaal van Vincent is. Hoewel het goed is om me hier bewust van te zijn, denk ik toch dat het me niet (helemaal) inbeeld. Ik ken deze schilderijen van plaatjes, het gevoel dat ze me nu geven als ik ervoor sta is vele malen sterker. Het draaierige gevoel dat ik ervaar, is echt. Denk ik. Of misschien wil ik dat denken, maar hé, laat me in de waan.

Vincent wilde niet zijn labiele gemoedstoestand schilderen – die sijpelt min of meer onbedoeld door – hij wilde juist ook laten zien hoeveel hij van het Franse platteland hield. Hij hoopte dat deze doeken ‘zullen vertellen wat ik niet in woorden kan uitdrukken: hoe gezond en hartversterkend ik het platteland vind.’ Volgens de zaal tekst waren zijn laatste landschappen ‘ook troostend bedoeld en getuigen ze van een diepe vrede.’

Uiteindelijk verkoos Vincent zijn leven te beëindigen. Hij overleed op 29 juli 1890.

De tentoonstelling is nog t/m 3 september 2023 te zien in het Van Gogh Museum, Museumplein 6 in Amsterdam, Open dagelijks 9-18 uur

Bijschriften (van boven naar beneden):

• Vincent van Gogh, De kerk van Auvers-sur-Oise, 1890, olieverf op doek, 93 x 74,5 cm, Musée d’Orsay, Parijs
• Vincent van Gogh, Velden bij Auvers-sur-Oise, 1890, olieverf op doek, 50 x 101 cm, Belvedere Museum, Wenen
• Vincent van Gogh, Korenveld met kraaien, Auvers-sur-Oise, 1890, olieverf op doek, 50,5 cm x 103 cm, Van Gogh Museum, Amsterdam (Vincent van Gogh Stichting)