Samen met kunst bezig zijn

Aan het begin van de lente sprak ik uitgebreid met Erica Nussbaum over het kunstenaarschap en haar jarenlange ervaringen als kunstdocente in Zeist en tegenwoordig in Frankrijk. Ze heeft nu een atelier in Coutansouze en biedt – naast lokale lessen – zomercursussen aan. Mijn hoofdvraag: hoe leer je nu iemand tekenen en schilderen?

Al vrij snel na de Academie begon Erica met lesgeven. Zeker een beginnend kunstenaar moet, om rond te komen, op zoek naar aanvullend inkomen. ‘Op de middelbare school liep ik langs de docentenkamer en dacht: “daar hoor ik”. Ik heb eerst ook als grafisch ontwerper gewerkt, maar toen ik meer groepen kon gaan lesgeven, heb ik daarvoor gekozen.’  Een bijkomend voordeel van schilderles geven is dat het door de lange zomerstop goed te combineren viel met het maken van eigen werk.

Erica vond grafische opdrachten lastiger dan lesgeven. ‘Ik vond het moeilijk als er uit mijn ontwerpen door invloed van de opdrachtgever uiteindelijk een eindproduct kwam waar ik eigenlijk niet happy mee was.’ Als grafisch vormgever is je rol ondergeschikt aan de wensen en nukken van de klant. Als docent heb je ook een dienende rol – je wilt tenslotte je cursisten helpen hun doelen te bereiken. ‘Maar ik heb dan wel een eindproduct waar ik happy mee ben omdat ik elk jaar nieuwe onderwerpen kan aansnijden die mij boeien. Ik zorg voor duidelijkheid rondom het programma. Dat werkt goed. Het komt eigenlijk niet voor dat een cursist niet tevreden is.’

Wanneer Erica lesgeeft begint ze met inventariseren welke kennis al aanwezig is om die vervolgens uit te breiden, rekening houdend met de behoefte van de cursist. Sommige mensen willen heel graag leren tekenen naar de werkelijkheid, anderen willen juist leren abstraheren en alles ertussenin. ‘Ik spits het meestal toe op het leren weergeven wat je ziet (ingaande beweging) en/of het uitdrukken wat je voelt (uitgaande beweging).’

• 

• 

Verhalen weergeven

Als ik Erica vraag wat ze het leukste vindt aan lesgeven, heeft ze direct een antwoord: ‘samen met kunst bezig te zijn en mensen zien ontwikkelen. Het vermogen om te kunnen leren, vind ik buitengewoon boeiend. Soms zijn schilderlessen best vrijblijvend, mensen willen vooral een leuke tijd hebben. Maar velen willen ook echt wat leren. Ik vind het erg leuk als mijn cursisten dingen gaan snappen en gaan toepassen.’

Voor Erica draait het leren schilderen vooral om goed leren kijken en observeren, zowel naar wat er in je leeft aan emoties en gedachtes als naar wat je om je heen vindt. Toen ik zeven jaar oud was tekende ik vaak mijn roodwangschildpad. Jaren later zag er weer een en ik herkende alle details gelijk. Tijdens het natekenen had ik zo goed gekeken, dat ik alles had opgeslagen in mijn lange termijn geheugen. De vorm van de staart, zijn pootjes. Tekenen leert je goed naar de wereld te kijken.

Voor de beginnersgroepen is het belangrijk om ze meer techniek bij te brengen. ‘Je hebt een basisgereedschapskist nodig’, zo vat Erica dat samen, maar het draait altijd ook om het verhaal. ‘Mijn cursisten wil ik bewust maken van het feit dat alles wat je schildert een verhaal is. Dat is belangrijk. Hoe kun je jou verhaal zo optimaal mogelijk weergeven? En dan is het vooral van belang of het jou vertelt wat je wilt dat het vertelt. Wat een ander ermee doet, dat is aan de ander.’

Met een verhaal vertellen, bedoelt Erica niet dat je werk een illustratie bij een verhaal moet zijn, maar dat het toont hoe je voelt over een bepaald onderwerp. Het gaat om wat wil je laten zien of communiceren en hoe doe je dat zo optimaal mogelijk kunt doen. Als voorbeeld vertelt ze over een cursiste die haar kleinkind in brandweerrood had afgebeeld. ‘Ik vroeg haar: wat wil je zeggen? En brengt het werk dat nu over? Elke kleur heeft een bepaald karakter. Rood is inderdaad de kleur van de liefde, maar deze kleur brandweerrood duidt op gevaar.’

‘Je moet steeds reflecteren op wat je doet.’ Wat ze zelf goed vindt in haar eigen werk verschilt per periode van haar leven. ‘Werk van tien jaar geleden vind ik nu vaak te druk. Ik heb nu een rustiger leven en je weerspiegelt altijd je leven in je werk. Ik bewerk graag ouder werk dat mij niet meer bevalt en kijk hoe ik het pas met het heden kan maken.’

Tekenen en de psyche

Erica raadt abstract werken aan als speeltuin voor de geest en het leren werken met beeldelementen als compositie, kleur en toonwaarden: ‘Ik werk zelf graag af en toe abstract omdat het me even op een andere manier naar mijn materialen laat kijken. Wat werkt en wat niet? En, waarom niet? Dat denkwerk over kleur en toon kun je dan weer toepassen in bijvoorbeeld een portret. Abstract werken kan ook functioneel zijn om erachter te komen waar je blokkades zitten. Je kunt makkelijker stappen zetten om iets te vernietigen. Soms moet er iets weg voor de eenheid van de rest.’

‘Is een tekendocent ook niet eigenlijk een soort psycholoog?’, vraag ik, maar daar is Erica heel stellig over. ‘Ik ben geen psycholoog. Daar moet je ook erg mee uitkijken, want dat is een heel ander soort opleiding. Ik ben er om ze te leren schilderen.’

‘Ik probeer mijn lessen uit de therapiehoek te houden al heeft het natuurlijk soms wel die werking. Ik zie wel dingen. Aan de werkhouding van iemand en aan hun werk kun je veel aflezen. Zo had ik een cursist die steeds een blokkade in het midden zet en een ander die niet het vermogen had om toonwaarden te zien. Dat komt vaak wel ergens vandaan. Deze laatste cursist vertelde later dat ze door een erg moeilijke periode was gegaan. Pas toen ze alles weer op orde had, kon ze weer toonwaarden toepassen. Je ziet het als docent, maar je hebt er geen invloed op.’

‘En ik zie veel faalangst. Maar daar ga ik niet over beginnen. Je kunt als docent dingen aandragen maar het ligt er wel erg aan hoe een cursist in zijn schoenen staat wat die er vervolgens mee doet. Hoe meer iemand vast zit in een bepaald patroon hoe moeilijker het is om het te doorbreken. Ik kan als docent wel invoelen hoe ver iemand in het proces is, maar ik ga niet op de stoel van de psycholoog zitten.’

Voor mij (Ingelies) persoonlijk heeft het tekenen en schilderen zeker ook een bevrijdende werking. Mijn perfectionisme en lichte vorm van faalangst zijn verminderd door in de veilige tekenomgeving te oefenen. Erica knikt: ‘Daarom zou er op school ook een prominentere plaats voor kunst moeten zijn. Er is meer in de wereld dan alleen maar geld verdienen. Voor je welzijn is het belangrijk om creatief bezig te zijn.’

• 

• 

• 

De kracht van creatief nadenken

‘Wat ik mijn cursisten wil leren is om creatief te denken. Als je creatief denkt heb je veel mogelijkheden. Ik vind het buitengewoon belangrijk om te stimuleren dat cursisten op zoek gaan naar wat best past bij hun persoonlijke behoefte. Ik geef bepaalde opdrachten, maar denk zelf creatief na over wat je er voor jezelf uit kan halen. Wat wil jij leren?’  

Tijdens een les waarin de cursisten de opdracht hadden gekregen om een molen te schilderen, concentreerden de meesten zich op de molen, maar één cursist had daar geen zin in. Die schilderde uiteindelijk een weelderig landschap met een piepklein molentje in de verte. ‘Dat is interpretatie en eigen creativiteit. Dat bedoel ik. Maar het gaat veel verder dan waar zet je je molentje neer. Creatief leren denken helpt je ook in het dagelijks leven.’

Creatief denken is precies zo’n onderwerp waar ik nog wel een paar blogs over kan vol schrijven – zal het op de lijst zetten – want er zitten zoveel interessante aspecten aan. Zelf ervaart Erica de kracht van creatief denken iedere dag. Met haar man is ze al jaren aan het klussen aan hun huis, atelier en gîte. ‘Als we dan tegen een probleem aanlopen, ben ik vaak in staat om een creatieve oplossing te verzinnen.’

Creatief denken gaat hand in hand met veel experimenteren. Dingen uitproberen en merken wat er gebeurt. ‘Toen ik zes jaar was heb ik een hele serie gemaakt van verschillende soorten fruit. Ik tekende een appel, kersen, een banaan allemaal met een zwarte achtergrond. Ik wilde weten hoe elke kleur er tegen dat zwart uit zag. Ik was aan het experimenteren.’

Over experimenteren en uitproberen gesproken, kun je je nu beter tot één techniek beperken en die eerst goed leren beheersen of is het net zo goed om van alles door elkaar uit te proberen? Erica vindt het geen probleem om meerdere technieken door elkaar te beoefenen, dat doet ze zelf ook. ‘Het ligt aan jezelf of je je wilt specialiseren. Er zijn mensen die maar één ding willen doen en anderen hebben behoefte aan meer afwisseling. Het is allebei goed. Iedereen heeft een ander leertraject. En dingen die je in olieverf ontdekt, kun je ook weer gebruiken als je bijvoorbeeld in aquarel werkt.’

Belangrijker is het om jezelf te blijven uitdagen. En daar kun je je leven lang mee bezig blijven. ‘Ik zou niet zonder kunnen. Een of twee dagen zonder penseel en dan kriebelt het zo dat ik wel weer aan het werk moet.’

Goede tips:

• Probeer 3x in de week minimaal een half uur te gaan zitten.
• Niet bang zijn en gewoon dingen uitproberen. Gewoon doen. Dan gaat het maar mis. Jammer dan. Gewoon nog een keer proberen.

Link naar Erica’s website: www.artcoutansouze.nl en instagram: erica_nussbaum_kewerkopf_

• 

• 

Bijschriften bij het werk van Erica dat je bij dit artikel ziet
(van boven naar beneden en van links naar rechts):

• Boot in de vecht, 70×70 cm, aquarel
• Atelier Coutansouze
• Buitenschilderen Coutansouze
• Wat mescht Dau lo, olieverf, 80×80 cm
• Flow the Basset sleeping, 68×68 cm, aquarel
• Zelfportret, 30x30cm, potloodtekening
• Transparantie, 70x70cm, aquarel
• Family affair, mixed media, 100×100 cm